Milli Mücadele’nin merkezi Ankara, Anadolu’nun düşman işgalinden kurtarılmasından bilahare 13 Teşrinievvel 1923’te güre Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti oldu.
Birinci Dünya Savaşı sonunda yurdun karışma edilmesi konusunda Mustafa Eksiksizlik Vakarlı, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a fut basarak Milli Mücadele’yi başlattı.
Osmanlı Mebusan Meclisi, serencam kez 12 Ocak 1919’da İstanbul’da hep, 16 Mart 1919 günü İngilizler İstanbul’a girmiş, Divan’in çalışmalarına son vermişti. Bundan Sonra Osmanlı Mebusan Meclisi’nin İstanbul’da içtima olasılığı kalmamıştı. Milletvekillerinin toplanacağı ve ülkenin yönetileceği bire bir başkent gerekiyordu.
19 Mart 1919’da Mustafa Eksiksizlik Ağırbaşlı, bazen illere ve komutanlıklara “Türk ulusu öz yaşamını ve bağımsızlığını koruyacaktır” ifadesini içeren benzeri sirküler gönderdi. Bu genelgeden sonraları temsilcilerle Osmanlı Mebusan Meclisi’nden mevrut üyeler Ankara’da toplanmaya başladı.
Kurtuluş Savaşı’nda Ankara’nın önemi, düşman işgalindeki Geyve Boğazı, Kütahya ve Afyon üzere mevkilere demir vasıtasıyla angajmanlı ve savaşma imkanlarının yeterli olmasından kaynaklanıyordu.
Mustafa Eksiksizlik Ağır, Temsilciler Müesses üyeleriyle 27 Mabeyin 1919 haset Ankara’ya geldi. Ankara’da halk ve Seğmenler aracılığıyla balaban bir görelik ve coşkuyla karşılanan Mustafa Kemal Vakur, Halas Savaşı’nın planlarını bu kentte hazırladı.
Savaşın başarıya ulaşması için ağır ezgi orduların kurulması kararı Ankara’da alındı. Bu ordular İnönü’de, Sakarya’da, Dumlupınar’da düşmanı bozguna uğrattı. 30 Ağustos 1922’de kazanılan Başkumandanlık Savaşı ile Halas Savaşı tamamlandı.
“Türkiye devletinin makarrıidaresi Ankara şehridir”
9 Teşrinievvel 1923’te Dışişleri Bakanı İsmet Kâmil, “Türkiye devletinin makarrıidaresi (hile merkezi) Ankara şehridir” ifadesinin düz aldığı biricik maddelik yasa tasarısını Divan’e sundu.
10 Teşrinievvel’de İkdam gazetesinde saha alan haberde, “saat 2’den 6’ya büyüklüğünde devam eden toplantıda İsmet Vakarlı ve arkadaşlarının verdikleri sirküler gereğince Kurum-ı Esasiye Kanunu’na ‘Türkiye devletinin makarrıidaresi Ankara şehridir’ şeklindeki maddenin ilave edilmesinin akseptans edildiği ve konunun bire bir sonraki dönem Divan’in umumi toplantısında gine gündeme getirilip maddenin kanuniyetinin savunulacağı” ifade edildi.
Aynı günlü Tınlama gazetesinde “Ankara Merkezi Hüküduygulanma” başlıklı haberde ise fırka toplantısında Ankara’ya Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın adının verilmesi hakkındaki teklifin, toplantıya reislik eden Mustafa Kemal Kâmil aracılığıyla gündeme bile alınmadığı bilgisi meydan almaktaydı.
Yasa tasarısı 10 Ilk Teşrin’de Düşünce Komisyonu’ndan, gine ayrımsız bölüm Kanunuesasi Komisyonu’ndan tezce geçti ve 13 Ilk Teşrin 1923’te Sedir Umumi Kurulu’na geldi.
Tasarı, tartışmalardan sonra oy çokluğuyla akseptans edildi. Celse Başkanı Mualla Fuat Rabıtalı’nın “görüş çokluğuyla” sözüne, bazen milletvekillerinin “görüş birliğiyle” sesleriyle itiraz etmesi üzerine, Mehabetli Fuat Ağırbaşlı “Efendim kalkmayan halk vardır. Rey birliğiyle diyemem, gördüm, balaban ekseriyetle kabul edilmiştir.” diye oturumu sonlandırdı.
Yasa teklifi şeklinde gündeme gelen bu laf, “Ankara şehrinin Türkiye devletinin başkenti olmasına ilgili Malatya Milletvekili İsmet Ciddi’nın 2/188 sayılı yasa teklifi üzerine Kanunuesasi Komisyonunca düzenlenen 10.10.1923 günlü tutanak TBMM’nin 13.10.1923 günlü 35. birleşiminin 2. oturumunda okunarak olduğu üzere kabul edilmiş ve Ankara şehrinin Türkiye devletinin başkenti olması balaban ekseriyetle kararlaştırılmıştır.” şeklinde karara dönüştü.
Kabul edilen karar, Ankara’nın, Mustafa Kemal ve Astronomi-i Temsiliye’nin kente gelişinden itibaren fiili yerine sürdürdüğü format olma özelliğini, başşehir sıfatıyla taçlandırdı.
Bu dokuz canlı benzeri kanun değil TBMM kararı olduğundan, elan sonradan Esas’da saha aldı.
“Yekpare fikriyat, yeni Türkiye’nin başkentinin Ankara olmasında toplanıyordu”
Mustafa Eksiksizlik Atatürk, Ankara’nın hükûmet merkezi olmasının önemini Nutuk’ta, “Bilcümle fikriyat, kullanılmamış Türkiye’nin başkentinin Anadolu’da ve Ankara kenti olması gerektiğinde toplanıyordu. Coğrafya ve izleme durumu en stabil önemi taşıyordu. Devletin başkentini aynı an önceki saptayarak iç ve dış kararsızlıklara son isnat etmek çokça lazım idi.” ifadeleriyle vurguladı.
“Füsunlu beklenmeyen ayrımsız umum, temas şeyi değiştirdi”
Ankara’nın hükûmet merkezi olmasının arkası sıra acul ayrımsız bayındırlık faaliyetine girişildi. Yabancı uzmanlar getirilerek kentin gelecek yılları planlandı. Terbiye ve kültürel kurumlara öncelik verildi.
O yıllarda kente ziyarete gelen yabancı gezginler, “Füsunlu beklenmedik benzeri halk, herhangi bir şeyi değiştirdi.” ifadesini kullanarak, “eskiden ölülerin yattığı yerlerde hakikat kamu binaları yükseldi, haddinden fazla sayıda otel, aynı başkentten muhtemel rahatlığı sunan iyileştirmelerle kapılarını hizmete açtı. Iri okullar mensur edildi. Yenişehir, Cebeci, Çankaya, Çankırı Kapı, Gar sevap birçok yön oluştu.” değerlendirmesinde bulundu.
